Η λιμνοθάλασσα του Αριστοτέλη

Πού και πÏŽς διατύπωσε ο Αριστοτέλης τις σπουδαίες εξελικτικές βιολογικές του θεωρίες Πρωτοποριακές θέσεις, αλλά και λάθη του
Στην παλιά Αθήνα υπάρχει ένα βιβλιοπωλείο. Είναι το ομορφÏŒτερο που γνωρίζω. Το ανακάλυψα προ δεκαετίας και εκεί βρήκα κάτι θαυμάσιο. Σε ένα ράφι υπήρχε μία σειρά με τÏŒμους, τα μεταφρασμένα έργα του Αριστοτέλη. Σίγουρα εντυπωσιακÏŒ, αλλά δεν με ενδιέφερε ιδιαίτερα. ΦιλÏŒσοφοι, ποιητές και δραματουργοί μπορεί να λατρεύουν τον Αριστοτέλη, αλλά ÏŒχι οι επιστήμονες. Και τÏŒτε άνοιξα έναν τÏŒμο. Το βιβλίο λεγÏŒταν «Περί τα ΖÏŽα Ιστορίαι», η Φυσική Ιστορία των ΖÏŽων. Μιλούσε για φίδια, καρχαρίες και αχινούς, πÏŽς είναι δομημένα, πού ζουν και τι κάνουν εκεί. Ο Î­νας ισχυρισμÏŒς ακολουθούσε τον άλλον, το ένα γεγονÏŒς το άλλο, σαν σφυροκοπήματα. Ήταν μεγάλο, πυκνÏŒ, απροσπέλαστο και ωστÏŒσο, ήταν μεγαλειÏŽδες. Ο Αριστοτέλης που μας πρÏŒσφερε την Λογική, την Ποιητική, την Πολιτική Φιλοσοφία, γνÏŽριζε, αγαπούσε και προσπαθούσε να κατανοήσει τον φυσικÏŒ κÏŒσμο. Δουλεύοντας δίπλα σε μία λιμνοθάλασσα σε ένα ελληνικÏŒ νησί, ερεύνησε, ανέλυσε και κατέγραψε τον κÏŒσμο των ζÏŽων και των φυτÏŽν, και μάλιστα με έναν εξ ολοκλήρου νέο τρÏŒπο. Εκεί, ανακάλυψε τάξη σε ένα χάος οργανικής ποικιλÏŒτητας και εκεί εφηύρε μία επιστήμη. Παρ’ ÏŒτι ήταν η δική μου η επιστήμη η Βιολογία, δεν την γνÏŽριζα, αλλά και πάλι, δεν την γνωρίζει σχεδÏŒν κανείς. Η Βιολογία του Αριστοτέλη, αλλÏŒκοτη, δύσκολη, ωστÏŒσο θαυματουργή, είχε ξεχαστεί σχεδÏŒν τελείως. Στη δεκαετία, απÏŒ τÏŒτε που βρήκα εκείνο το βιβλίο στο βιβλιοπωλείο, ζω με τον Αριστοτέλη προσπαθÏŽντας να κατανοήσω τις διεργασίες του λαμπρού μυαλού του. Τι έκανε; Γιατί το έκανε και πÏŽς; Και κυριÏŒτερα, γιατί τον έχουμε ξεχάσει; Τον πρÏŽτο και ίσως τον σπουδαιÏŒτερο βιολÏŒγο ÏŒλων. Καλλονή Λέσβου Ο σκωτσέζος ζωολÏŒγος Ντ’ Άρσι ΤÏŒμπσον, που μετέφρασε το «Περί τα ΖÏŽα Ιστορίαι», έγραψε, ÏŒτι η λιμνοθάλασσα, ÏŒπου εργαζÏŒταν ο Αριστοτέλης, βρισκÏŒταν στο αιγαιοπελαγίτικο νησί της Λέσβου. Την ίδια ημέρα επιβιβάστηκα στο βραδινÏŒ πλοίο απÏŒ τον Πειραιά.

Είναι 347 π.Χ. και ο Αριστοτέλης έχει απηυδήσει. Επί 20 χρÏŒνια βρίσκεται στην Ακαδημία Πλάτωνος πρÏŽτα ως μαθητής και έπειτα ως δάσκαλος. ΤÏŽρα ÏŒμως, ο Πλάτων έχει πεθάνει και υπάρχει μια κενή θέση στην κορυφή. Ποιος θα έπρεπε να γίνει η κεφαλή τής Ακαδημίας; Ο Αριστοτέλης σκέπτεται: «ΠροφανÏŽς, εγÏŽ». ΠνευματικÏŽς ακÏŒρεστος στο φιλοσοφικÏŒ φυτÏŽριο, είναι ο καλύτερος. Ο Πλάτων τον αποκαλεί: «Ο ΑναγνÏŽστης». Επίσης, είναι αυθεντικÏŒς, ίσως υπέρμετρα. ÎŒπως και να έχει, η θέση δίνεται στον ανιψιÏŒ του Πλάτωνα. Πολύ καλά, λέει ο Αριστοτέλης. Θα τα μαζέψω και θα πάω κάπου, ÏŒπου να με εκτιμούν. Και ξεκινά λοιπÏŒν, ανατολικά, διαπλέοντας το Αιγαίο. ÎŒσα χρÏŒνια μελετούσα τον Αριστοτέλη, γνÏŽρισα και αγάπησα αυτÏŒ το νησί. Ο αγαπητÏŒς μου φίλος εδÏŽ, είναι ο ΓιÏŽργος ΚÏŒκκορης, ένας οικολÏŒγος στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου στην Μυτιλήνη. Εκείνος με πήγε για πρÏŽτη φορά στην λιμνοθάλασσα. Εκείνος με πάει και τÏŽρα. Στις ÏŒχθες αυτής της γαλήνιας λιμνοθάλασσας πριν απÏŒ 23 αιÏŽνες, ο Αριστοτέλης έκανε τÏŒσα πολλά με την πρωτοποριακή του Βιολογία. Εκείνος την γνÏŽριζε ως Πύρρα, σήμερα την λένε Καλλονή, για εμένα ÏŒμως είναι η θάλασσα του Αριστοτέλη. Η Λέσβος είναι το ιδανικÏŒ μέρος για έναν φυσιοδίφη. Σε κανένα άλλο ελληνικÏŒ νησί, ο φυσικÏŒς κÏŒσμος δεν είναι τÏŒσο ατελείωτα παρÏŽν και πλούσια σαγηνευτικÏŒς. Στα σύνορα ΕυρÏŽπης και Ασίας, η Λέσβος προσελκύει τα πλάσματά της και απÏŒ τις δύο. Άνοιξη και ΦθινÏŒπωρο είναι τÏŒπος ανάπαυσης εκατομμυρίων πτηνÏŽν, που αποδημούν μεταξύ Αφρικής και Βορρά. Ο Φίλιος ΑκριÏŽτης, ο επιφανέστερος ορνιθολÏŒγος της Ελλάδας, ζει στο νησί. Με πάει για έναν αριστοτέλειο περίπατο στα έλη και τα δάση εκατέρωθεν της λιμνοθάλασσας. Για εμένα η επιστήμη είναι ένας ατέλειωτος διάλογος για τον κÏŒσμο. Ίσχυε το ίδιο και για τον Αριστοτέλη; ΘεÏŒφραστος, ο Ερέσιος Ήλθε στην Λέσβο μετά απÏŒ πρÏŒσκληση του φίλου του, του ΘεÏŒφραστου, κάτι, που πιστεύουν πολλοί ακαδημαÏŠκοί. Ποιoς ήταν ÏŒμως, ο ΘεÏŒφραστος και τι έκανε; Ήταν βοτανολÏŒγος. Κάποιος φαντάζεται τους δύο άνδρες και φίλους να μοιράζονται τον φυσικÏŒ κÏŒσμο. ΕγÏŽ θα αναλάβω τα ζÏŽα, λέει ο Αριστοτέλης, εσύ, ΘεÏŒφραστε, ανάλαβε τα φυτά. Έτσι γεννήθηκαν η Ζωολογία και η Φυτολογία.

Ο ΘεÏŒφραστος ήταν βοτανολÏŒγος. Ήταν άλλη μία πολύ ξεχωριστή μορφή της εποχής, που μας έχει προσφέρει γραπτές περιγραφές μιας πολύ μεγάλης ποικιλίας φυτÏŽν. Για την ακρίβεια, πολλά απÏŒ τα σημερινά φυτά έχουν πάρει την επιστημονική τους ονομασία απÏŒ το ÏŒνομα του ΘεÏŒφραστου. Ένα εξαιρετικά αξιÏŒλογο άτομο. Αναλυτικές περιγραφές Ο Αριστοτέλης περιγράφει τις μορφές, τις συνήθειες και τα περιβάλλοντα εκατοντάδων ζÏŽων. Λέει, ÏŒτι οι χελÏŽνες έχουν καβούκια, συρίζουν, γεννούν αυγά και πέφτουν σε νάρκη. ÎŒτι τα φίδια ζευγαρÏŽνουν περιτυλίγοντας το ένα το άλλο. Περιγράφει τον κύκλο ζωής του τζίτζικα. Αναφέρει ένα πτηνÏŒ με ατσαλένιο γαλάζιο φτέρωμα, ένα μακρύ και λεπτÏŒ ράμφος, κοντά πÏŒδια, που ζει στα βράχια, προφανÏŽς έναν βραχοτσοπανάκο. Στρέφει την προσοχή του στα άκρα των νερÏŽν. Στα αβαθή, λέει, η βλάστηση είναι πιο λεπτεπίλεπτη και πλούσια απ’ ÏŒτι σε οποιονδήποτε κήπο. Υπάρχει ένα είδος κάβουρα με επίπεδα πίσω πÏŒδια, με τα οποία κολυμπά. Λέει. ÏŒτι ο ίβις, ο ερωδιÏŒς και ο τσικνιάς χρησιμοποιούν τα ράμφη τους ως καλάμι ψαρέματος. Επίσης, ÏŒτι οι καλαμοκανάδες είναι πολύ εριστικοί κι ÏŒτι δεν έχουν πίσω μεγάλο δάκτυλο. Περιγράφει επίσης, τον πιο ÏŒμορφο απÏŒ τους μετανάστες της άνοιξης, τον μελισσοφάγο. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί την ακÏŒρεστη ÏŒρεξη για μέλισσες, πÏŽς φωλιάζουν σε τρύπες που σκάβουν σε ÏŒχθες ποταμÏŽν και πÏŽς αναπαράγονται. Και έτσι κάθε χρÏŒνο, δίπλα στην λιμνοθάλασσα οι μελισσοφάγοι κάνουν ακριβÏŽς το ίδιο. ΑυτÏŒς είναι ο φιλÏŒσοφος, που ανακαλύπτει την φύση.

Αριστοτέλης.
Δεν ήταν προκατειλημμένος απÏŒ τίποτα, δεν επηρεαζÏŒταν απÏŒ κάποιον, που είχε γράψει για το ίδιο πράγμα πριν απÏŒ αυτÏŒν. Ή απÏŒ κάτι, που είχε διαβάσει νεÏŒτερος. ΑυτÏŒ, που θαυμάζεται στα γραπτά του είναι αυτή η φρεσκάδα. ÎŒλα ÏŒσα γράφει μοιάζουν να είναι δικές του παρατηρήσεις. Σε ένα υπέροχο εδάφιο γνωστÏŒ ως πρÏŒσκληση στην Βιολογία αναφέρει: Δεν αρκεί απλÏŽς να μελετούμε τα άστρα ÏŒσο τέλεια και θεÏŠκά κι αν είναι. Πρέπει να μελετούμε και τα ταπεινÏŒτερα των πλασμάτων, ακÏŒμη κι αν φαντάζουν απεχθή. Κι αυτÏŒ επειδή, ÏŒλα τα ζÏŽα έχουν κάτι απÏŒ το καλÏŒ, απÏŒ το θεÏŠκÏŒ, κάτι απÏŒ το ÏŒμορφο. Το «Περί τα ΖÏŽα Ιστορίαι» βρίθει τÏŒσο απÏŒ παρατηρήσεις σχετικά με τα πλάσματα, που ζουν μέσα και γύρω απÏŒ την λιμνοθάλασσα, που δεν μπορεί να προέρχονται ÏŒλες απÏŒ τον Αριστοτέλη. Πρέπει να είχε μιλήσει με ανθρÏŽπους, που γνÏŽριζαν περί ζÏŽων. ÎŒπως ο Δαρβίνος μίλησε με λάτρεις των περιστεριÏŽν, έτσι κι ο Αριστοτέλης μίλησε με ψαράδες. Ανατομία της σουπιάς Η λιμνοθάλασσα σχεδÏŒν χωρίζει στα δύο το νησί της Λέσβου. Είναι απÏŒ τις πιο παραγωγικές υδάτινες λωρίδες του ανατολικού Αιγαίου. Φιλοξενεί ένα ζÏŽο, στο οποίο ήταν ιδιαιτέρως αφοσιωμένος ο Αριστοτέλης. Την σουπιά. Οι πρÏŽτες παγίδες είναι άδειες αλλά σίγουρα υπάρχουν σουπιές εδÏŽ. Αυτά τα αλλÏŒκοτα, θαυμάσια ζÏŽα κατακλύζουν την λιμνοθάλασσα και ο Αριστοτέλης έχει πολλά να πει γι’ αυτά. Περιγράφει πÏŽς αλλάζουν χρÏŽμα, πÏŽς εκτοξεύουν μελάνι, ÏŒταν φοβούνται. ΠÏŽς αναπαράγονται, πÏŽς κυνηγούν με αυτά τα εντυπωσιακά μακριά πλοκάμια. Επίσης το γεγονÏŒς, ÏŒτι ζουν μÏŒνο έναν χρÏŒνο περίπου.


Ένα απÏŒ τα αριστουργήματα του Αριστοτέλη είναι η ανατομία της σουπιάς. Ο Αριστοτέλης περιγράφει λεπτομερÏŽς την ανατομίας της. Περιγράφει τα βράγχια της, τα αναπαραγωγικά της ÏŒργανα. Γνωρίζει,ÏŒτι οι σουπιές έχουν πολύ ασυνήθιστη ανατομία, επειδή τα εντÏŒσθια είναι καμπύλα, ούτως ÏŽστε να αφοδεύει με το κεφάλι. Το ορθÏŒ τους έντερο βρίσκεται πολύ κοντά στον εγκέφαλο και τα μάτια κάτω απÏŒ την κοιλÏŒτητα του μανδύα αντίθετα με τα περισσÏŒτερα πλάσματα, που έχουν το έντερÏŒ τους στην αντίθετη κατεύθυνση απÏŒ το στÏŒμα τους. Το στÏŒμα, το ράμφος είναι σκληρÏŒ και με αυτÏŒ δαγκÏŽνει. Μελετά το εσωτερικÏŒ της σουπιάς και βλέπει, ÏŒτι το μεγαλύτερο ÏŒργανο είναι κάτι μεγάλο και πορτοκαλί, το οποίο ονομάζεται «μύτη» και βρίσκεται στην μέση του σÏŽματος. Πιστεύει, ÏŒτι είναι η καρδιά ή έστω το αντίστοιχο της καρδιάς σε μια σουπιά. Δεν είναι. Είναι το συκÏŽτι. Αλλά λÏŒγω του ÏŒτι είναι σε κεντρικÏŒ σημείο, ÏŒπως η καρδιά μας, ισχυρίζεται, ÏŒτι είναι το ίδιο πράγμα. Εύκολο να κάνεις αυτÏŒ το λάθος και οφείλω να πω, πως οτιδήποτε άλλο κάνει είναι απίστευτα εντυπωσιακÏŒ. Η περιγραφή του Αριστοτέλη για την ανατομία της σουπιάς βελτιÏŽθηκε μÏŒλις τον 17ο αιÏŽνα, ÏŒταν ο ολλανδÏŒς Γιαν Σουάμερνταμ βρήκε και τις τρεις καρδιές της σουπιάς. Επιστημονική ταξινÏŒμηση των ειδÏŽν Ίσως να πιστεύατε, ÏŒτι ένα τέτοιο βιβλίο θα ήταν ταξινομημένο βάση ειδÏŽν, ÏŒτι θα υπήρχε ένα κεφάλαιο για τα έντομα, για τις σουπιές, για τις σαύρες κ.ο.κ., αλλά δεν είναι έτσι. Για την ακρίβεια, είναι ταξινομημένο βάση συστήματος. Υπάρχουν τμήματα περί πέψης, αναπαραγωγής και κύκλων ζωής. Έχει τη δομή ενÏŒς σύγχρονου εγχειριδίου ζωολογίας ασπÏŒνδυλων. Και αυτÏŒ μας λέει, ÏŒτι ο Αριστοτέλης δεν συγκεντρÏŽνει απλÏŽς γνÏŽσεις περί φυσικής ιστορίας. Κάνει κάτι πιο συστηματικÏŒ. Κάνει επιστήμη. Και εδÏŽ υπάρχει κάτι παράδοξο. Ο τρÏŒπος, που δÏŒμησε αυτÏŒ το βιβλίο ο Αριστοτέλης, μας είναι τÏŒσο οικείος, τÏŒσο ÏŒμοιος με τον τρÏŒπο που σκεπτÏŒμαστε τον φυσικÏŒ κÏŒσμο και τον τρÏŒπο που κάνουμε βιολογία, που σχεδÏŒν αδυνατούμε να κατανοήσουμε πÏŒσο αυθεντικÏŒς ήταν. ΩστÏŒσο, ÏŒταν ήρθε σε αυτήν την λιμνοθάλασσα, είδε τα πλάσματα μέσα της, τα ξεχÏŽρισε και κατέγραψε ÏŒσα είδε. Ήταν ο πρÏŽτος άνθρωπος, που είχε κάνει κάτι τέτοιο. ΚατανÏŒηση της ανάπτυξης Το επÏŒμενο βήμα του είναι επαναστατικÏŒ. Έχοντας ταξινομήσει τα δεδομένα και τα γεγονÏŒτα, αρχίζει να επεξηγεί. Τάσσει τη θεωρία ενάντια στην παρατήρηση. Εφευρίσκει ένα νέο τρÏŒπο κατανÏŒησης του κÏŒσμου. ΕφαρμÏŒζει αυτή την μέθοδο σε ένα απÏŒ τα βαθύτερα βιολογικά ζητήματα. ΠÏŽς η ζωή δημιουργείται στο αυγÏŒ και στη μήτρα. Θέλει να μάθει πÏŽς, σύμφωνα με τα λÏŒγια του, έρχονται στη ζωή τα έμβια ÏŒντα. Αν θέλετε να κατανοήσετε την ανάπτυξη, πρέπει να μιμηθείτε τον Αριστοτέλη. Να πάτε σε μία φάρμα και να βρείτε γονιμοποιημένο αυγÏŒ κÏŒτας. Η γοητεία σε αυτÏŒ είναι, ÏŒτι δεν ξέρεις τι θα δεις, μέχρι να ανοίξεις το αυγÏŒ. Μερικές φορές βλέπεις ακριβÏŽς ÏŒ,τι είδε ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης θα μελετήσει το αυγÏŒ δια γυμνού οφθαλμού.

Μπορούμε να διακρίνουμε με μικροσκÏŒπιο την καρδιά του κοτÏŒπουλου να χτυπά. Είναι ένα έμβρυο μÏŒλις μερικÏŽν ημερÏŽν. Κείτεται εκεί για λίγο, σε ένα στρÏŽμα λευκωματίνης και λέκιθου. Τα αιμοφÏŒρα αγγεία, οι αρτηρίες και οι φλέβες διακλαδÏŽνονται στον γύρω χÏŽρο. Βλέπετε το κεφάλι του, το μάτι του και πάνω απÏŒ ÏŒλα, βλέπετε την καρδούλα του να χτυπά. ΑκÏŒμη και οι επικριτές του Αριστοτέλη, του το αναγνωρίζουν αυτÏŒ. Είναι ο πρÏŽτος, που άνοιξε ένα αυγÏŒ και περιέγραψε το έμβρυο ενÏŒς νεοσσού. Είναι ο πρÏŽτος, που περιγράφει την καταγωγή ενÏŒς έμβιου ÏŒντος. Ο Αριστοτέλης περιγράφει την ανάπτυξη ενÏŒς, προφανÏŽς, άψυχου αυγού σε ένα έμβιο πλάσμα, που αναπνέει και ζευγαρÏŽνει. Το «είδος» Αν είχε κάνει μÏŒνο αυτÏŒ θα άξιζε τον θαυμασμÏŒ μας, αλλά θεωρÏŽ, ÏŒτι έκανε πολύ περισσÏŒτερα. Επιχείρησε και πέτυχε, σε μεγάλο βαθμÏŒ, να διεισδύσει στα πιο μύχια μυστικά της ζωής. Γιατί οι νεοσσοί εκκολάπτονται απÏŒ αυγά κÏŒτας; Γιατί ÏŒχι και οι χελÏŽνες, τα ψάρια ή τα φίδια; Το ερÏŽτημα ακούγεται τετριμμένο, αλλά δεν είναι. Αφορά την ομοιÏŒτητα των απογÏŒνων στους γονείς τους και στην κληρονομικÏŒτητα. Ο Αριστοτέλης ισχυρίστηκε, ÏŒτι οι ιδιÏŒτητες της ύλης, τα θεμελιÏŽδη δομικά στοιχεία του κÏŒσμου, δεν εξηγούν πÏŽς κατασκευάζεται ένα έμβρυο. Χρειάζεται κάτι άλλο, κάτι, που λαμβάνει απÏŒ τους γονείς του, κάτι, που το διαμορφÏŽνει. ΑυτÏŒ το ονÏŒμασε «είδος». Το οποίο είναι τι, ακριβÏŽς; ΕδÏŽ δυσκολεύεται ο Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης συγκρίνει τα υλικά συστατικά των πραγμάτων, τα στοιχεία, ÏŒπως τα αποκαλεί, και την μορφή ή το «είδος» και λέει, ÏŒτι τα στοιχεία είναι σαν τα γράμματα Α και Β και μπορούμε να τα συνδυάσουμε ποικιλοτρÏŒπως. Δηλαδή, μπορούμε να έχουμε την συλλαβή ΑΒ Î® ΒΑ και η διάταξή τους είναι η μορφή, η οποία διαφέρει κατά περίπτωση. Η μορφή λοιπÏŒν, διαφέρει απÏŒ τα υλικά συστατικά. Φαίνεται λοιπÏŒν να λέει, ÏŒτι σημασία δεν έχει το υλικÏŒ, αλλά η διάταξη του υλικού αυτού. Η διάταξη των υλικÏŽν συστατικÏŽν, ÏŒπως η διάταξη των γραμμάτων δημιουργούν τις δύο συλλαβές. Το «είδος» λοιπÏŒν, είναι κάτι σαν πληροφορία ή ένα είδος δραστηριÏŒτητας. Το εντυπωσιακÏŒ είναι, ÏŒτι χρησιμοποιεί μια μεταφορά για την πληροφορία, την διάταξη των γραμμάτων. Μοιάζει με την μεταφορά μας περί γενετικού κÏŽδικα, περί DNA. Εξ άλλου σημασία δεν έχουν τα υλικά συστατικά του DNA, παρά μάλλον η διάταξη των στοιχείων, που αποτελούν το DNA, τα μÏŒρια, οι πυρηνικοί δεσμοί, αυτή είναι η πληροφορία. Ζωοτομία Μία μέθοδος του Αριστοτέλη για την μελέτη των έμβιων ειδÏŽν, ήταν η ίδια η απλÏŒτητα. Ο Αριστοτέλης έχει έναν ενθουσιασμÏŒ για την ζωοτομία, που σήμερα φαντάζει υπερβολική. Περιγράφει πÏŽς αν κÏŒψουμε στην μέση ένα τέτοιο έντομο,παραδÏŒξως θα συνεχίζει να ζει για πολύ ÏŽρα. Σε αναζήτηση της ψυχής Πολλοί σύγχρονοι βιολÏŒγοι κάνουν ανατομή σε ζωντανά έντομα, αλλά ελάχιστοι σε χαμαιλέοντες. Ο Αριστοτέλης το έκανε. Αφού τον άνοιξε, παρατηρεί, ÏŒτι ο χαμαιλέων αναπνέει ακÏŒμη για αρκετή ÏŽρα. Και οι χελÏŽνες, λέει, συνεχίζουν να κουνούν τα πÏŒδια τους, ακÏŒμη και μετά την αφαίρεση της καρδιάς τους. Δεν ξέρω πÏŒσο θα επιζούσε μία χελÏŽνα χωρίς την καρδιά της και δεν νομίζω, πως έχω την διάθεση να το μάθω. ΩστÏŒσο, η πεποίθηση του Αριστοτέλη, ÏŒτι κάποια πλάσματα επιζούν εκπληκτικά πολλή ÏŽρα αφού ξεντεριαστούν, τονίζει ένα απÏŒ τα βαθύτερα κομμάτια του ερευνητικού του προγράμματος. ΔιÏŒτι, ÏŒταν ο Αριστοτέλης αφαιρούσε την καρδιά μιας χελÏŽνας δεν αναζητούσε τίποτε λιγÏŒτερο απÏŒ την ψυχή της. Οι αρχαίοι Έλληνες αλληγορούσαν την ψυχή ως πεταλούδα. Χρησιμοποιούσαν τη λέξη ψυχή και για τα δύο, κατανοητÏŒ γιατί. Η πεταλούδα ξεπηδά απÏŒ την σκούρα χρυσαλλίδα, ακριβÏŽς ÏŒπως και η ψυχή, άυλη και αθάνατη φεύγει απÏŒ το πτÏŽμα με το θάνατο, ωστÏŒσο συνεχίζει να ζει στον Άδη. Είναι η ψυχή, ένα πνεύμα. Η Î¬ποψη του Αριστοτέλη περί ψυχής διαφέρει πολύ. Θεωρεί, ÏŒτι την έχουν ÏŒλα τα έμβια ÏŒντα, ÏŒχι μÏŒνο οι άνθρωποι. Πιστεύει, ÏŒτι μύδια και μαλάκια και αστακοί και καβούρια, ÏŒλα έχουν ψυχή ή τουλάχιστον είχαν ÏŒσο ζούσαν. ΔιÏŒτι ο Αριστοτέλης πιστεύει, πως ÏŒταν πεθαίνει ένα έμβιο ον, μαζί του πεθαίνει και η ψυχή του. Αυτή είναι η ψυχή ως βιολογία, ωστÏŒσο, ÏŒταν διαβάζετε Αριστοτέλη περί ψυχής, μοιάζει μάλλον μυστηριÏŽδης. Δεν είναι υλική, ωστÏŒσο ελέγχει την ύλη. Δεν είναι ένα ÏŒργανο, που μπορείτε να αφαιρέσετε και να κρατήσετε. Είναι κάτι πολύ πιο αφηρημένο. Η ψυχή είναι το δίκτυο διεύθυνσης και ελέγχου, που δημιουργεί ένα πλάσμα. Είναι η ροή θρεπτικÏŽν ουσιÏŽν σε ÏŒλο το σÏŽμα, είναι οι διεργασίες των οργάνων του, οι αισθήσεις, με τις οποίες αντιλαμβάνεται τον κÏŒσμο. Στην περίπτωση ενÏŒς ανθρÏŽπου, είναι οι σκέψεις που κάνει. Είναι αυτÏŒ, που οι βιολÏŒγοι του 20ού αιÏŽνα αποκαλοÏν «το σύστημα». Είναι ο μεταβολισμÏŒς ενÏŒς πλάσματος και το κύκλωμα γονιδίων και πρωτεÏŠνÏŽν, που το ελέγχουν. Είναι ÏŒλοι οι μηχανισμοί, που απορρέουν απÏŒ την εντροπία και εμποδίζουν τα έμβια ÏŒντα να καταρρέουν σε σωρούς αδρανούς μάζας. ΑυτÏŒ, που ο Αριστοτέλης αποκαλεί «ψυχή», εμείς το αποκαλούμε «σύστημα». ΑυτÏŒ, που αποκαλεί «είδος», το αποκαλούμε «γονίδια». Η γλÏŽσσα διαφέρει κατά πολύ, αλλά οι έννοιες είναι πολύ παρÏŒμοιες. Στην καρδιά των δύο θεωριÏŽν ζωής βρίσκεται η ιδέα, ÏŒτι οι πληροφορίες, που μεταδίδονται απÏŒ γονιÏŒ σε παιδί, γενιά με την γενιά, διαπλάθουν την έμβια ύλη. Ο δημιουργιστής Πλάτων Ο Αριστοτέλης πιστεύει, ÏŒτι κάθε είδος έχει ένα μοναδικÏŒ «είδος», τη δική του συγκεκριμένη ψυχή. ΤÏŒτε, γιατί υπάρχουν τÏŒσα πολλά είδη; Για εμάς υπάρχουν δύο εξηγήσεις. Μία θρησκευτική, ÏŒτι τα δημιούργησε ο ΘεÏŒς και μία επιστημονική, ÏŒτι εξελίχθηκαν. Ο Αριστοτέλης είχε έναν αμείλικτα επιστημονικÏŒ νου, αλλά ζούσε 23 αιÏŽνες πριν απÏŒ τον Δαρβίνο. Είναι λοιπÏŒν, δημιουργιστής; Ο δάσκαλÏŒς του, ο Πλάτων, σίγουρα ήταν. Ο Πλάτων αφηγείται την καταγωγή των ζÏŽων και είναι ένας μύθος του δημιουργισμού με μια ηθικολογική μεταβολή. Ο ΘεÏŒς δημιούργησε τον κÏŒσμο και ως τιμωρία για διάφορα παραπτÏŽματα μετέτρεψε ορισμένους ανθρÏŽπους σε ζÏŽα. Οι επιπÏŒλαιοι έγιναν πουλιά, οι ποταποί έγιναν σαύρες, φίδια και πλάσματα που έρπουν. Άλλοι έγιναν ψάρια. ΜÏŒνο οι συνετοί παρέμειναν άνθρωποι. ÎŒλα αυτά ο Αριστοτέλης τα θεωρεί ανοησίες. Δεν έχει χρÏŒνο για μύθους περί δημιουργίας, περί αρχαίων θεÏŽν. ΑγαπÏŽ τον Πλάτωνα, είπε, αλλά περισσÏŒτερο αγαπÏŽ την αλήθεια. Η εξέλιξη κατά τον Αριστοτέλη Ένας οπαδÏŒς της εξελιξιαρχίας, λοιπÏŒν; Συμμερίζεται την αντίληψη του Δαρβίνου περί προσαρμογής πλασμάτων στα περιβάλλοντα ÏŒπου ζουν. Περιγράφει, πως τα ράμφη των πουλιÏŽν είναι κατάλληλα για την τροφή τους. Λέει: Tα πλάσματα είναι σχεδιασμένα για να επιβιÏŽνουν, να αναπαράγονται. Καθιστά επίσης σαφές, ÏŒτι δεν υπάρχει επουράνιος δημιουργÏŒς. Η φύση σχεδιάζει τα έμβια ÏŒντα και μάλιστα θαυμαστά. Θεωρεί ορισμένα ζÏŽα πιο προηγμένα απÏŒ άλλα. Υπάρχει μία κλίμακα περιπλοκÏŒτητας. Μας λέει, ÏŒτι οι πίθηκοι είναι ενδιάμεσοι και σχεδιασμένοι ανάμεσα σε τετράποδα και ανθρÏŽπους, κάτι το οποίο σίγουρα ισχύει. ÎŒλα ακούγονται πολύ δαρβινικά, αλλά δεν είναι, διÏŒτι ο Αριστοτέλης δεν πιστεύει στην εξελιξιαρχία. Είναι κάτι πολύ πιο παράξενο. Ο Αριστοτέλης πιστεύει, ÏŒτι ο κÏŒσμος που βλέπουμε μπροστά μας, απλÏŽς υπήρχε πάντα εκεί, απαράλλακτος. Με άλλα λÏŒγια είναι ένας αιωνιοκράτης. Είναι μία δύσκολη έννοια. Ο εννοιολογικÏŒς μας κÏŒσμος βασίζεται σε μια μανιχαÏŠκή μάχη ανάμεσα στη δημιουργία και την εξέλιξη και η αιωνιÏŒτητα απλÏŽς δεν αποτελεί επιλογή. Η αιωνιÏŒτητα αρνείται την ιστορία. Λέει, ÏŒτι το παρελθÏŒν δεν είναι ένας διαφορετικÏŒς τÏŒπος, αλλά ο ίδιος, για πάντα και για πάντα και για πάντα. Αγνοεί τα απολιθÏŽματα Κάτι, το οποίο μας φέρνει σε ένα απÏŒ τα πιο αινιγματικά κενά της επιστήμης του. Το γεγονÏŒς, ÏŒτι δεν αναφέρει τίποτε περί απολιθωμάτων. Δύσκολα κατανοούμε πÏŽς του ξέφυγε κάτι τέτοιο. ΒρισκÏŒμαστε στο δυτικÏŒ άκρο του νησιού, ανάμεσα στα απομεινάρια ενÏŒς αχανούς δάσους, αλλά τα δένδρα είναι πλέον πέτρες.


Απολιθωμένο δάσος Λέσβου. Ένα απÏŒ τα σπουδαία απολιθωμένα δάση του κÏŒσμου. Το απολιθωμένο δάσος ήταν δίπλα του! Κάποιοι λένε, ÏŒτι η θεωρία βάζει παρωπίδες στους επιστήμονες. Δεν νομίζω, ÏŒτι ισχύει, τουλάχιστον δεν έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. ΩστÏŒσο, αν δεν πιστεύετε, ÏŒτι το παρελθÏŒν είναι διαφορετικÏŒ μέρος κατανοείτε εύκολα, πως θα συγχέατε ένα δάσος με ένα χωράφι πέτρες. Ένα αρχαίο ηφαίστειο κάλυψε τα δέντρα με στάχτη. ΤÏŽρα, μετά απÏŒ είκοσι εκατομμύρια χρÏŒνια, ακÏŒμη φαίνονται τα φύλλα, ο φλοιÏŒς και οι ιστοί τους. Ο φίλος του Αριστοτέλη, ο ΘεÏŒφραστος, ιδρυτής της Φυτολογίας, κατοικούσε μερικά χιλιÏŒμετρα μακριά, στην ΕρεσÏŒ. Άραγε εκείνος τα είδε; ΡÏŽτησα γι αυτÏŒ, τον ΝικÏŒλαο Ζούρο, τον διευθυντή του Απολιθωμένου Δάσους της Λέσβου: «Ξέρουμε, ÏŒτι ο ΘεÏŒφραστος γεννήθηκε δίπλα, στην ΕρεσÏŒ και είμαι βέβαιος, ÏŒτι έχει επισκεφθεί το μέρος τουλάχιστον μία φορά. ΣυνεπÏŽς, κατ’ εμέ, είναι προφανές, ÏŒτι θα είχε δει τα απολιθωμένα δέντρα. ΘεωρÏŽ κυριολεκτικά απίστευτο πρÏŒσωπα, ÏŒπως ο Αριστοτέλης ή ο ΘεÏŒφραστος να μην το είχαν δει αυτÏŒ». Ίσως να του διέφυγε τελείως το δάσος. Ίσως να ήταν καλυμμένο. Υποπτεύομαι, ÏŒτι ο λÏŒγος, που ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει ούτε αυτÏŒ, ούτε κανένα άλλο απολίθωμα δεν είναι επειδή δεν τα είδε, αλλά επειδή δεν πίστευε σε αυτά. Ο ρÏŒλος κάθε είδους ΠαρÏŒλα αυτά, το ερÏŽτημα παραμένει. Αν τα είδη δεν δημιουργήθηκαν και αν δεν εξελίχθηκαν γιατί είναι τÏŒσα πολλά; Ο Αριστοτέλης κατανοεί, ÏŒτι υπάρχει μία σύνδεση μεταξύ ειδÏŽν με πολύ περίπλοκους τρÏŒπους. Συγκρίνει τον κÏŒσμο με ένα σπίτι, τον ελληνικÏŒ «οίκο», απÏŒ ÏŒπου προέρχεται η «Οικολογία». Στο νοικοκυριÏŒ του κÏŒσμου λοιπÏŒν, το κάθε είδος έχει τον δικÏŒ του ρÏŒλο. Ο Αριστοτέλης γνωρίζει, ÏŒτι τα νοικοκυριά δεν είναι πάντα αρμονικά. Κατανοεί, ÏŒπως και ο Δαρβίνος, ÏŒτι γίνεται ένας πÏŒλεμος της φύσης. Εκεί ÏŒμως, που στον δαρβίνειο πÏŒλεμο κάποια είδη ευημερούν και άλλα εκλείπουν, στους αριστοτέλειους πολέμους οι αντίπαλοι απλÏŽς μάχονται αιωνίως. Στο νοικοκυριÏŒ του Αριστοτέλη ÏŒμως, δεν κατοικούν μÏŒνο γήινα πλάσματα. Κατοικούν επίσης, ο Ήλιος, οι πλανήτες και τα άστρα. Η Οικολογία του ασπάζεται τον κÏŒσμο και ο ΘεÏŒς τα ρυθμίζει ÏŒλα. Ένας ΘεÏŒς, που απλÏŽς σκέπτεται και παρ΄ ÏŒτι ο θεÏŒς του είναι ο υπέρτατος διανοούμενος αποτελεί και τον λÏŒγο ύπαρξης ζωής στην Γη. Είναι ένα ÏŒμορφο, αν και ελαφρÏŽς μυστικιστικÏŒ δÏŒγμα, διÏŒτι λέει, ÏŒτι η φύση που περιέγραψε, ανάτεμνε και κατέταξε ο Αριστοτέλης, είναι στην ουσία ιερή. Και εγÏŽ αν είχα έναν ΘεÏŒ, αυτÏŒς σίγουρα, θα ήταν ο Αριστοτέλης. Λάθη του Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης συνέχισε το έργο, που ξεκίνησε στην Λέσβο. Έγραψε ένα βιβλίο περί Ανατομίας, Φυσιολογίας και Εξέλιξης των ζÏŽων. Υπάρχει ένα βιβλίο περί αναπνοής, περί γήρανσης, περί κίνησης. Υπάρχει ένα βιβλίο περί ψυχής. Η επιστημονική του κληρονομιά δεν είναι εκτενής, αλλά μνημειÏŽδης. ΑναγνÏŽστηκε, αντιγράφηκε και εκλάπη απÏŒ ρωμαίους εγκυκλοπαιδιστές, μουσουλμάνους γιατρούς και αντιγραφείς χειρογράφων του Μεσαίωνα. Τον 13ο αιÏŽνα πλέον, διδασκÏŒταν σε ÏŒλα τα ευρωπαÏŠκά πανεπιστήμια. Κατά την Αναγέννηση, λÏŒγιοι μετέτρεψαν τα βιβλία σε καταλÏŒγους με περίτεχνες απεικονίσεις, που έδειχναν τα πλάσματα, που είχε δει ο Αριστοτέλης. Ίδρυσαν μουσεία γεμάτα με φυσικά θαύματα. Δεν υπερβάλλω λέγοντας, ÏŒτι η σύγχρονη Βιολογία θεμελιÏŽθηκε με τον Αριστοτέλη. Και προκύπτει το ερÏŽτημα: γιατί τον έχουμε ξεχάσει; Γιατί δεν έχει θέση στο πάνθεον των σπουδαίων επιστημÏŒνων, δίπλα στον Παστέρ ή τον Δαρβίνο ας πούμε; Ένας λÏŒγος είναι, ÏŒτι ένα κομμάτι της Βιολογίας του ήταν απλÏŽς λανθασμένο. Έκανε μεγάλο λάθος για τα χέλια. Λέει, ÏŒτι τα χέλια αναπτύσσονται απÏŒ την λάσπη ποταμÏŽν. Γιατί το έλεγε αυτÏŒ; Γιατί βασικά, αν δεις χέλια, ιδίως τα μικρά, κρύβονται στη λάσπη. Μπορούν άνετα να μπουν κάτω απÏŒ την λάσπη και να εξαφανιστούν μέσα της. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε, ÏŒτι τα χέλια είναι πολύ ασυνήθιστα πλάσματα. Αν κάνετε μία κοιλιακή τομή, για να δείτε τα εσωτερικά ÏŒργανα μέχρι το ορθÏŒ έντερο πιο κάτω, βλέπετε, ÏŒλα τα ÏŒργανα, που θα βρίσκατε σε οποιοδήποτε ψάρι. ÎŒμως, σε ένα συνηθισμένο ψάρι τα αναπαραγωγικά ÏŒργανα θα ήταν κάπου γύρω. Οι γονάδες, το σπέρμα και τα ωάρια. ΩστÏŒσο, στα χέλια απλÏŽς δεν τα βρίσκετε ποτέ. Ο Αριστοτέλης το παρατήρησε και δημιουργήθηκε το προφανές ερÏŽτημα. Αν ένα χέλι δεν έχει ωάρια ή σπέρμα, πÏŽς αναπαράγεται; Είναι ένα εύλογο ερÏŽτημα. ΑσφαλÏŽς, δεν θα μπορούσε να γνωρίζει, ÏŒτι το ευρωπαÏŠκÏŒ χέλι αναπτύσσει τις γονάδες του σε μια πορεία 9.000 χιλιομέτρων κολύμβησης μέχρι τους τÏŒπους αναπαραγωγής του στην Θάλασσα των ΣαργασσÏŽν. Μοιάζει να πιστεύει ÏŒτι κάποια είδη πλασμάτων δεν αναπαράγονται. ΑπλÏŽς εμφανίζονται απÏŒ το πουθενά, δημιουργούνται αυτογενÏŽς. Παρατήρησε, ÏŒτι ορισμένα ζÏŽα δεν προέρχονται απÏŒ ζÏŽα του ίδιου είδους. ΣυνεπÏŽς, οι άνθρωποι μπορούν να παράγουν σκÏŽληκες ή ψύλλους. ΑυτÏŒ το επεκτείνει και σε άλλα ζÏŽα σε άλλα μέρη της φύσης, κυρίως στην θάλασσα, αλλά και σχεδÏŒν σε ÏŒλα τα έντομα. Το ερÏŽτημα γιατί το κάνει αυτÏŒ, είναι αξιοπερίεργο. Επί 2.000 χρÏŒνια σχεδÏŒν μετά τον Αριστοτέλη, εξ αιτίας του Αριστοτέλη, ο κÏŒσμος πίστευε, ÏŒτι πολλά πλάσματα, έντομα, σαλιγκάρια, μαλάκια δημιουργούνται αυτογενÏŽς. ÎŒτι δεν αναπαράγονταν. Επηρεάστηκε τρομερά η Βιολογία. Σκέτη καταστροφή. Μία απÏŒ τις λιγÏŒτερο καλές θεωρίες του Αριστοτέλη. Ένα απÏŒ τα ολέθρια λάθη του. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε, ÏŒτι η αποσυντεθειμένη σάρκα, συχνά παράγει άλλα πλάσματα. Για παράδειγμα, μια υαλÏŒσαυρα, την οποία βρήκαμε νεκρή στην άκρη του δρÏŒμου. Την ανοίγω για να δω το εσωτερικÏŒ της. Η σαύρα έχει μουμιοποιηθεί εξ αιτίας της ζέστης. Βλέπουμε, ÏŒπως ίσως περιμέναμε, ÏŒτι βρίθει απÏŒ σκουλήκια. Ο Αριστοτέλης γνωρίζει, ÏŒτι οι μύγες προέρχονται απÏŒ τα σκουλήκια και ÏŒτι τα σκουλήκια προέρχονται απÏŒ την αποσυντεθειμένη σάρκα. ΣυνεπÏŽς, συμπεραίνει εύλογα, ÏŒτι οι μύγες δημιουργούνται αυτογενÏŽς απÏŒ νεκρά πράγματα.

ΩστÏŒσο, η πεποίθηση του Αριστοτέλη περί αυτογενούς δημιουργίας δεν ήταν ο λÏŒγος που αμφισβητήθηκε. Ήταν μάλλον η αποτυχία της μεθÏŒδου του, που εξέθεσε αυτή την πεποίθηση. ÎŒταν διαβάζω τον Αριστοτέλη νιÏŽθω σα να διαβάζω το έργο ενÏŒς λαμπρού, εκκεντρικού συναδέλφου. Υπάρχουν οι ίδιες λεπτομερείς παρατηρήσεις, η επιχειρηματολογία, οι ίδιες αντιπαθείς αναφορές σε προκατÏŒχους. Λείπει κάτι, ÏŒμως. ΑυτÏŒ, που προσδιορίζει την σύγχρονη επιστήμη. Το πείραμα. Ένα απλÏŒ πείραμα, που δεν έκανε ο Αριστοτέλης, ανατρέπει τη θεωρία της αυτογένεσης ΤοποθετÏŽ δύο φρέσκα ψάρια σε δύο βάζα, καλύπτω το ένα με γάζα και αφήνω το άλλο εκτεθειμένο. Είναι το είδος του πειράματος, που θα μπορούσε να είχε κάνει ο Αριστοτέλης, αλλά δεν το έκανε. Μια εβδομάδα αργÏŒτερα εξετάζω τα αποτελέσματα. Το εκτεθειμένο στα στοιχεία ψάρι βρίθει απÏŒ σκουλήκια. Το ψάρι, που είχε καλυφθεί με γάζα, αντιθέτως, έχει σαπίσει αρκετά, αλλά δεν υπάρχουν σκουλήκια. ΑυτÏŒ αποδεικνύει, ÏŒτι για να πιάσει σκουλήκια η αποσυντεθειμένη σάρκα πρέπει πρÏŽτα να υπάρχουν μύγες, που γεννούν αυγά. ΑυτÏŒ το απλούστατο πείραμα έκανε ο Φραντσέσκο Ρέντι το 1668. Καταβαράθρωσε τη θεωρία της αυτογενούς δημιουργίας του Αριστοτέλη. Η φήμη του δεν αποκαταστάθηκε ποτέ. Στην καρδιά αυτής της ιστορίας υπάρχει ένα τραγικÏŒ παράδοξο. Η επί 2.000 σχεδÏŒν χρÏŒνια έρευνας του ανθρÏŽπου για τον φυσικÏŒ κÏŒσμο, πρÏŽτα ρωτούσε τι πίστευε ο Αριστοτέλης. Τέτοια ήταν η δύναμη του νου του και το πεδίο των ερευνÏŽν του, που πάντα είχε μια απάντηση. Και αυτÏŒ ήταν το πρÏŒβλημα. Ο Αριστοτέλης ή οι μεταγενέστεροί του, εμπÏŒδισαν την πρÏŒοδο. Ήχησε η πολεμική ιαχή της σύγχρονης επιστήμης: «Μελετήστε τη φύση, ÏŒχι τα βιβλία», δηλαδή τα βιβλία του Αριστοτέλη. Εύλογα μετατράπηκε σε ένα σύμβολο του σκοτεινού παρελθÏŒντος. Ήταν ο γίγαντας, που έπρεπε να σφαγιαστεί, ούτως ÏŽστε να διασχίσουμε τις πύλες της φιλοσοφίας και να φτάσουμε στα πράσινα λιβάδια της επιστημονικής αλήθειας. Ο Αριστοτέλης έμεινε στην Λέσβο μÏŒλις δύο χρÏŒνια. Του πρÏŒτειναν να διδάξει το πριγκιπÏŒπουλο Αλέξανδρο, που η ιστορία θα αποκαλούσε «Μέγα». ΑργÏŒτερα, επέστρεψε στην Αθήνα, ÏŒπου ίδρυσε τη δική του φιλοσοφική σχολή. Στοχάστηκε, έγραψε και το 322 π.Χ. πέθανε. Επίλογος Τι πρέπει να σκεφτούμε, λοιπÏŒν, για τον Αριστοτέλη; Μήπως θα έπρεπε να τον εγκωμιάζουμε για την προαίσθησή του ή να τον καταδικάσουμε για τα λάθη του; Πιστεύω, ÏŒτι δίνει το εξής. Μας λέει, ÏŒτι τα πλάσματα είναι ταιριαστά στο περιβάλλον τους, ÏŒτι είναι προσαρμοσμένα και ÏŒτι αυτÏŒ απαιτεί μία εξήγηση. Λέει επίσης, ÏŒτι τα περίπλοκα πράγματα ÏŒπως τα πλάσματα δεν μπορούν απλÏŽς να μονταριστούν απÏŒ τις συνιστÏŽσες τους, αλλά χρειάζονται και κάτι άλλο, τις πληροφορίες. Μας λέει επίσης, ÏŒτι για να κατανοήσουμε τα έμβια ÏŒντα, πρέπει να τα ξεμοντάρουμε, να τα χωρίσουμε στα μεμονωμένα κομμάτια τους. Αλλά, αφού το κάνουμε αυτÏŒ, πρέπει να τα μοντάρουμε και πάλι, διÏŒτι μÏŒνο έτσι θα κατανοήσουμε πραγματικά πÏŽς λειτουργούν. Νομίζω, ÏŒτι αυτÏŒ κάνει τον Αριστοτέλη να μας μιλά σήμερα, διÏŒτι αν ο διαχωρισμÏŒς ήταν ο σκοπÏŒς της Βιολογίας του 20ού αιÏŽνα, η συναρμολÏŒγησή τους είναι ο στÏŒχος του 21ου αιÏŽνα. Είναι σημαντικÏŒς, διÏŒτι μας προσφέρει την ίδια τη δομή της σκέψης μας, ακÏŒμη κι ÏŒταν δεν το γνωρίζουμε οι ίδιοι. Η σκέψη του ρέει σαν υπÏŒγειο ποτάμι στην ιστορία της επιστήμης μας και αναδύεται ανά διαστήματα ως άλλη μία πηγή με ιδέες φαινομενικά νέες, αλλά ουσιαστικά πολύ παλιές. Άραγε αυτή η άποψη του Αριστοτέλη είναι αναχρονιστική; Δεν το νομίζω. Είναι τÏŒσο εκτενής, τÏŒσο πρωτεÏŠκÏŒς, που πρέπει να τον διαβάσει κάθε νέα γενιά. ΔιÏŒτι έτσι πάντα βρίσκουν πράγματα στο έργο του, τα οποία διέφυγαν απÏŒ τους προκατÏŒχους τους. Ο Αριστοτέλης έγραψε χιλιάδες προτάσεις, τον προσδιορίζει ÏŒμως μία, η πρÏŽτη στην μεταφυσική του. Κάθε άνθρωπος, λέει, επιθυμεί να μάθει. ÎŒλες οι μορφές γνÏŽσης ÏŒμως, δεν είναι ίσες. Η καλύτερη είναι η αγνή, αμερÏŒληπτη έρευνα για το αίτιο των πραγμάτων. Δεν αμφιβάλλει καθÏŒλου, ÏŒτι αυτή η έρευνα είναι ο καλύτερος τρÏŒπος να ξοδευτεί μια ζωή. Είναι η διεκδίκηση της ομορφιάς και της αξίας της επιστήμης. Σημείωση: Ο Αrmand Μarie Lerοi είναι συγγραφέας και καθηγητής εξελικτικής αναπτυξιακής Βιολογίας στο Ιmperial Cοllege του Λονδίνου. Το παραπάνω κείμενο αποτελείται απÏŒ εκτεταμένα απομαγνητοφωνημένα αποσπάσματα απÏŒ το ντοκυμαντέρ του Ηarry Κillas «Αristοtle’s lagοοn», παραγωγής ΒΒC, το οποίο έγραψε και παρουσίασε ο dr Lerοi.